महाराष्ट्रात संत्री शेती – संपूर्ण मार्गदर्शक
महाराष्ट्रातील संत्री लागवड कृषी क्षेत्रातील महत्त्वाचा भाग आहे. विदर्भातील संत्री देशभरात प्रसिद्ध असून, भारताच्या संत्री उत्पादनात महाराष्ट्राचे मोलाचे योगदान आहे. या भागातील जमिनीचा पोत, हवामान, पाणी व्यवस्थापन आणि संत्र्याची वाढ होण्यासाठी लागणारे विशिष्ट घटक यामुळे संत्रा लागवड महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांसाठी आर्थिकदृष्ट्या फायदेशीर ठरते.
विदर्भातील संत्रा पट्टा: स्थानिक वैशिष्ट्ये
महाराष्ट्रात मुख्यतः नागपूर, अमरावती, वर्धा आणि आसपासच्या भागात मोठ्या प्रमाणावर संत्रा लागवड केली जाते. नागपूरला “संत्र्याची राजधानी” असे संबोधले जाते. विदर्भातील जमिनीचा हलका पोत, योग्य जलसिंचन आणि कोरडे थंड हवामान संत्रा उत्पादनासाठी उपयुक्त आहे.
- मातीचा प्रकार: हलकी ते मध्यम काळी माती संत्र्याच्या लागवडीसाठी आदर्श आहे. विदर्भातील जमिनीचा जलधारण क्षमता कमी असल्याने ड्रिपसिंचनाला महत्त्व आहे.
- हवामान: २५-३० अंश सेल्सिअस तापमान असणारे हवामान आणि पावसाचे वार्षिक प्रमाण ८००-१२०० मिमी या पिकासाठी योग्य आहे.
संत्रा लागवडीसाठी योग्य तयारी
१. जमिनीची निवड व प्रक्रिया:
- जमिनीचा प्रकार: निचऱ्याची चांगली क्षमता असणारी माती निवडावी. चिखलयुक्त किंवा पाण्याचा साचणाऱ्या जमिनीत संत्रा चांगला वाढत नाही.
- माती परीक्षण: मातीतील पीएच ६.५-७.५ असल्यास उत्तम. माती परीक्षणाद्वारे नायट्रोजन, फॉस्फरस, पोटॅशियम, आणि मायक्रोन्युट्रिएंट्स यांची कमतरता तपासावी.
- माती सुधारणा: माती अॅसिडिक असल्यास चुना टाकावा, तर अल्कलाइन माती सुधारण्यासाठी गंधकाचा वापर करावा.
२. रोपांची निवड:
- स्थानिक परिस्थितीला अनुकूल असलेल्या जातिची निवड करावी.
- नागपूर संत्रा आणि किणी संत्रा हे महाराष्ट्रात प्रामुख्याने लावले जातात.
- आरोग्यदायी आणि रोगमुक्त रोपांची निवड करणे महत्त्वाचे आहे.
संत्रा लागवडीतील तंत्रज्ञान
१. लागवडीचे अंतर:
- नागपूर संत्र्याच्या लागवडीसाठी ६ x ६ मीटर किंवा ७ x ७ मीटर अंतर ठेवावे.
- उच्च उत्पादनासाठी ड्रिपसिंचनाचा वापर करून लागवडीचे अंतर कमी करू शकतो.
2. पाणी व्यवस्थापन:
- ड्रिप सिंचन पद्धत वापरल्याने पाण्याची बचत होते आणि झाडाला योग्य प्रमाणात पाणी मिळते.
- फळ धारणा कालावधीत नियमित पाणी देणे आवश्यक आहे.
- पाण्याची कमतरता असल्यास झाडांची पानगळ होऊ शकते.
१ एकरमधील संत्रा लागवडीसाठी लागणाऱ्या गोष्टी
१. रोपे आणि लागवड:
- झाडांची संख्या: १ एकरमध्ये साधारणतः ८०-१०० झाडे बसवता येतात. (६ x ६ मीटर अंतरावर)
- रोप खर्च: एका रोपाची किंमत साधारणतः ₹२५-₹४० आहे. १०० रोपांसाठी ₹२५००-₹४००० खर्च येतो.
२. जमिनीची तयारी:
- जमिनीत खोल नांगरणी करून मातीचा पोत सुधारावा.
- एका खड्ड्यासाठी साधारणतः १ x १ x १ मीटर खोदून सेंद्रिय खत मिसळावे.
- जमिनीची तयारी करण्यासाठी अंदाजे ₹८,०००-₹१०,००० खर्च होतो.
३. खते व खते व्यवस्थापन:
- पहिल्या वर्षी: झाडांसाठी सेंद्रिय आणि रासायनिक खतांचा संतुलित वापर आवश्यक.
- खर्च: एका वर्षासाठी खतांवर साधारणतः ₹४,०००-₹६,००० खर्च होतो.
- सेंद्रिय खतांचा वापर केल्यास उत्पादनाची गुणवत्ता वाढते.
4. मजुरी आणि व्यवस्थापन:
- झाडांची छाटणी, तण व्यवस्थापन, आणि पाणी व्यवस्थापनासाठी नियमित मजुरीची आवश्यकता असते.
- अंदाजे वार्षिक मजुरी खर्च ₹१५,०००-₹२०,००० होतो.
१ एकरमधील उत्पन्न
१. उत्पादन क्षमता:
- चांगल्या व्यवस्थापनाने १ झाडातून साधारणतः ५०-१०० किलो फळे मिळतात.
- १ एकरमधील एकूण उत्पादन: ८-१० टन (८०००-१०,००० किलो).
२. बाजारभाव:
- संत्र्याचा बाजारभाव ₹१५-₹२५ प्रति किलो राहतो.
- १ एकरमधून उत्पन्न: ₹१,२०,०००-₹२,५०,००० (बाजारभावानुसार).
खर्च व नफा:
१. पहिल्या वर्षाचा खर्च:
- जमिनीची तयारी व रोप खरेदी: ₹१५,०००-₹२०,०००
- सिंचन व खते: ₹३०,०००
- मजुरी व व्यवस्थापन: ₹१५,०००-₹२०,०००
- एकूण खर्च: ₹७०,०००-₹८०,०००
२. नफा:
- उत्पादन खर्च वजा केल्यावर पहिल्या वर्षीचा नफा अंदाजे ₹५०,०००-₹१,००,००० होतो.
- दुसऱ्या वर्षापासून व्यवस्थापन खर्च कमी असल्याने नफा वाढतो.
फळ धारणा व काढणीचे व्यवस्थापन
फळ धारणा:
- योग्य वेळेत फुलांची फळात रूपांतर प्रक्रिया होण्यासाठी नायट्रोजन व पोटॅशियमचे संतुलित प्रमाण देणे आवश्यक आहे.
- फळांची गुणवत्तेसाठी सेंद्रिय खतांचा वापर अधिक परिणामकारक ठरतो.
काढणी:
- फळे परिपक्व झाल्यानंतर ती ७५-८०% रंग बदलल्यावर काढणीसाठी योग्य असतात.
- फळे काढण्याचे काम काळजीपूर्वक करावे, जेणेकरून फळांचे नुकसान होणार नाही.
संत्रा उत्पादनातील प्रमुख समस्या व उपाय
१. रोग:
- संत्र्याचा कोळसा रोग:
- लक्षणे: पाने व फळांवर काळसर डाग येतात.
- उपाय: रोग प्रतिकारक्षम झाडांची निवड, बोर्डो मिश्रणाचा फवारा.
- फळ गळ समस्या:
- लक्षणे: फळे परिपक्व होण्याआधी झाडावरून गळून पडतात.
- उपाय: पाण्याचे योग्य नियोजन, सूक्ष्म अन्नद्रव्यांची पूर्तता.
- मुळकुज रोग:
- लक्षणे: झाडांच्या मुळ्या कुजून झाड मरते.
- उपाय: निचऱ्याची चांगली व्यवस्था आणि रोगनियंत्रक फवारणी.
२. कीड:
- संत्र्याची फळमाशी:
- लक्षणे: फळे आतून खराब होतात.
- उपाय: जैविक सापळे, वेळोवेळी कीटकनाशक फवारणी.
- पाने खाणारी अळी:
- उपाय: निंबोळी अर्काची फवारणी.
निष्कर्ष
संत्रा लागवड ही महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांसाठी आर्थिकदृष्ट्या फायदेशीर आहे. योग्य माती निवड, खते व सिंचन व्यवस्थापन, कीड-रोग नियंत्रण, आणि तंत्रज्ञानाचा प्रभावी वापर यामुळे उत्पादन वाढवता येते. प्रक्रिया उद्योग, निर्यात आणि सहकारी क्लस्टर यामुळे शेतकऱ्यांचे उत्पन्न अनेकपटीने वाढण्याची संधी आहे.
