मोहरी लागवड: सविस्तर मार्गदर्शन
मोहरी (सरसों) ही एक महत्त्वाची तेलबिया पीक असून ती महाराष्ट्रात मुख्यतः रब्बी हंगामात घेतली जाते. या पिकाला कमी पाणी लागते आणि हलक्या व मध्यम जमिनीत चांगले उत्पादन मिळते. मोहरीच्या तेलाचा वापर स्वयंपाकासाठी तसेच औषधीय गुणधर्मासाठी मोठ्या प्रमाणावर केला जातो.
1. लागवडीसाठी जमिनीची निवड
मोहरीसाठी हलकी ते मध्यम प्रतीची, चांगली निचऱ्याची जमीन उपयुक्त आहे. जमीन भुसभुशीत असावी आणि पीएच 6.0 ते 7.5 दरम्यान असणे योग्य असते. पाणथळ किंवा चिखलयुक्त जमिनी टाळाव्यात.
जमिनीची तयारी:
- जमिनीत दोन वेळा नांगरट करून वाफे तयार करावेत.
- शेवटच्या नांगरटीनंतर गादीवाफा तयार करावा.
2. हवामान आणि हंगाम
मोहरीच्या चांगल्या उत्पादनासाठी थंड व कोरडे हवामान उपयुक्त असते. महाराष्ट्रात रब्बी हंगामात ऑक्टोबरच्या दुसऱ्या आठवड्यापासून लागवड सुरू करता येते.
3. सुधारित वाण
मोहरीच्या सुधारित वाणांची निवड उत्पादन आणि कीड-रोग प्रतिकारक्षमतेवर अवलंबून करावी. महाराष्ट्रासाठी उपयुक्त वाण:
- वरुण
- पूसा महक
- एनआरसीएचबी-101
- पूसा जय किसान
4. लागवड पद्धत आणि बियाण्यांची आवश्यकता
लागवड अंतर:
- ओळींमधील अंतर: 30 सेंमी
- झाडांमधील अंतर: 10 सेंमी
बियाणे प्रमाण:
- एक हेक्टरसाठी 4-5 किलो बियाणे पुरेसे आहे.
बियाणे प्रक्रिया:
- बियाण्यांना ट्रायकोडर्मा किंवा थायरम 3 ग्रॅम प्रति किलो बियाणे या प्रमाणात प्रक्रिया करावी.
5. खत व्यवस्थापन
मोहरीसाठी योग्य प्रमाणात अन्नद्रव्ये पुरवणे महत्त्वाचे आहे.
- नत्र (N): 40 किलो/हेक्टर
- स्फुरद (P): 20 किलो/हेक्टर
- पालाश (K): 20 किलो/हेक्टर
खते तीन टप्प्यांत द्यावीत:
- लागवडीच्या वेळी बेसल डोस म्हणून.
- पहिले खते देताना टोकणीनंतर 25-30 दिवसांनी.
- फुलोऱ्याच्या वेळी उर्वरित डोस.
6. पाणी व्यवस्थापन
मोहरीसाठी 2-3 पाण्याच्या पाळ्या पुरेशा ठरतात.
- पहिली पाणी पाळी: अंकुरणानंतर 20-25 दिवसांनी.
- दुसरी पाणी पाळी: फुलोऱ्याच्या वेळी.
- तिसरी पाणी पाळी: शेंगा भरण्याच्या वेळी.
7. कीड व रोग व्यवस्थापन
मोहरी पिकावर मुख्यतः पुढील कीड-रोगांचा प्रादुर्भाव होतो:
मुख्य कीड:
- माहू (Aphids):
- उपाय: मिथाइल डिमेटॉन 25% EC, 1 मि.लि./लिटर पाण्यात फवारणी करावी.
मुख्य रोग:
- अल्टरनेरिया ब्लाइट:
- उपाय: कॅप्टन किंवा मॅन्कोझेब 2 ग्रॅम/लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.
- व्हाइट रस्ट:
- उपाय: कार्बेन्डाझिम 1 ग्रॅम/लिटर पाण्यात फवारावे.
8. काढणी आणि मळणी
काढणीचे योग्य वेळ:
- शेंगा पिवळसर-तपकिरी झाल्यावर मोहरी काढावी.
- उशिरा काढणी केल्यास शेंगा फुटून दाणे गळण्याचा धोका असतो.
उत्पन्न:
- योग्य व्यवस्थापन असल्यास हेक्टरी 12-15 क्विंटलपर्यंत उत्पादन मिळू शकते.
9. बाजारपेठ आणि प्रक्रिया
मोहरीच्या तेलाला मोठी मागणी असल्याने याचे उत्पादन फायदेशीर ठरते. उत्पादित मोहरी थेट बाजारपेठेत विक्रीसह स्थानिक तेल गिरण्यांमध्ये प्रक्रिया करून विक्री केल्यास अधिक नफा मिळतो.
10. आर्थिक गणित
लागत:
- प्रति हेक्टरी सुमारे ₹15,000-₹18,000.
उत्पन्न: - प्रति हेक्टरी उत्पन्न ₹50,000 ते ₹70,000 पर्यंत मिळू शकते.
मोहरीची शेती ही कमी पाण्यावर आणि मर्यादित खर्चात फायदेशीर शेतीसाठी एक चांगला पर्याय ठरते. योग्य नियोजन, तंत्रज्ञानाचा वापर, आणि बाजारपेठेतील मागणी लक्षात घेऊन मोहरीची शेती केल्यास शेतकऱ्यांना निश्चितच अधिक फायदा होऊ शकतो.
